ქვევრის ისტორია

საქართველოში ქვევრში ღვინის დაყენება 8 ათასი წლის წინ დაიწყეს და ამ ტრადიციას დღემდე ინარჩუნებენ. ქვეყნის ისტორიაში ქვევრს და ქვევრის ღვინოს ყო­ველთვის განსაკუთრებული ად­გილი ეკავა. სწორედ ამ ფაქტმა განაპირობა ის, რომ 2013 წელს იუნესკოს (UNESCO) მიერ ქვევ­რის ღვინის დაყენების ქართულ ტრადიციულ მეთოდს არამატე­რიალური კულტურული მემკ­ვიდრეობის ძეგლის სტატუსი მიენიჭა, რაც ამ მეთოდის უნიკა­ლურობაზე მიუთითებს და ხაზს უსვამს, რომ ღვინო უძველესი ქართული კულტურის განუყოფელი ნაწილია.

ქვევრი — კვერცხისებური ფორმის, კონუსური (იშვიათად ბრტყელი) ძირის მქონე თიხის ჭურჭელი, ვიწრო ყელითა და დისკოსებური თავით. გამოიყენება ღვინის დასაყენებლად ან მარცვლეულის შესანახად. ქვევრის მოხმარება სპეციფიურია - მას მიწაში ფლავენ და ჰერმეტიულად ხურავენ. საქართველოში ქვევრისებური ჭურჭელი ადრეული ბრინჯაოს ხაინდანაა ცნობილი, თუმცა ბევრი მათგანის კონკრეტული დანიშნულება უცნობი იყო დღემდე.  ქვევრი მრავლადაა გამოვლენილი ანტიკური ხანის ნამოსახლარებსა და სამაროვნებზე.

 ძველად ჩვენში ქვევრები გამოიყენებოდა მარცვლეულის, ერბოს, ყველის, ჭაჭისა თუ სხვა არყის, მწნილეულისა და სხვათა შესანახადაც, მაგრამ მისი წარმოშობა მეღვინეობის განვითარებას უკავშირდება. იგი კონკრეტულად ღვინის ჭურჭელს წარმოადგენს. დიდი ზომის კერამიკული ჭურჭელი არა მარტო ჩვენში, არამედ სხვაგანაც მზადდებოდა, რომელიც ისე, როგორც აქ, სხვადასხვა დანიშნულებით გამოიყენებოდა, მაგრამ მექვევრეობა, როგორც მეღვინეობაში გამოსაყენებელი ჭურჭლის დარგი, ყველაზე მეტად საქართველოში იყო განვითარებული. ამას ადასტურებს მრავალი ისტორიული წყარო და მდიდარი არქეოლოგიური მასალა. მეღვინეობისა და მექვევრეობის დიდ კულტურასა და განვითარებაზე მიუთითებს საქართველოში ქვევრსამარხების არსებობაც.

ქვევრმა შექმნის დღიდან დღევანდლამდე გარკვეული სახეცვლილება განიცადა, მაგრამ მრავალი საუკუნის შემდეგ ჩვენთან თითქმის უცვლელად მოაღწია. დიდად არ შეცვლილა ქვევრებში ღვინის დაყენების ტექნოლოგიაც. დღესდღეობით ქვევრები საქართველოს მხოლოდ ხუთ-ექვს სოფელშიღა კეთდება. ძველად კი ქვევრები ძალიან ბევრ ადგილას მზადდებოდა. მექვევრეობით განთქმული ყოფილა საქართველოს სხვადასხვა კუთხის ათეულობით სოფელი.

რა სახელები ჰქონდა ქვევრს ძველ საქართველოში? გვესაუბრება მევენახეობა–მეღვინეობის მკვლევარი გიორგი ბარისაშვილი: “ქართულ ქვევრებს თავ-თავიანთი სახელები ერქვა მათი ფორმისა და დანიშნულების შესაბამისად. სულხან-საბა ორბელიანის “სიტყვის კონის” მიხედვით, “… ჭური არს კეცთაგან ჭურჭელი: ქვევრი, ყვიბარი, ქოცო, ხალანი, დერგი, ლაგვნი, ლაგვნარი და მისთანანი…”.

ძველ ქართულში “ჭური” რამდენიმე მნიშვნელობის მქონე სიტყვაა (იარაღი, ჭურჭელი, მოკაზმულობა), დასავლეთ საქართველოში კი დღეს ქვევრის მნიშვნელობით იხმარება, მაგრამ ამჟამად ამ სახის ჭურჭლის საერთო ლიტერატურულ სახელად ტერმინი ქვევრია მიღებული.

აკად. ივ. ჯავახიშვილი: “გურიასა და სამეგრელოშიც ორ-ორი სახელი არსებობს და აქაც ორივე განსხვავებული სიდიდის ჭურჭლის აღმნიშვნელია. სახელდობრ, დიდი და საშუალო ტანის ჭურჭელს გურიაში – ჭური, ოდიშში ლაგვანი ეწოდებოდა; ხოლო მომცროს, რომელიც 5 ვედრომდე ტკბილს, ანუ ღვინოს ჩაიტევადა, გურიაში – ქვიბარი, ოდიშში ლახუტი ერქვა”.

საქართველოში ძველთაგანვე გავრცელებულ სახელთაგან, რომლებითაც ღვინის შესანახ, სხვადასხვა ზომისა და ფორმის ჭურჭელს მოიხსენიებდნენ, ცნობილია შემდეგი სახელები: ქვევრი, ჭური, დერგი, ლაგვინი, ლაგვანი, ლაგვინარი, ყვიბარი, ქვიბარი, ქუბარი, ლახუტი, ჩასავალი, ხალანი, საზედაშე ქვევრი და ქოცო. შესაძლოა, შორეულ წარსულში სხვა სახელებიც არსებობდა, რომლებითაც ღვინის შესანახი ჭურჭელი იყო სახელდებული, მაგრამ ცნობები ამის შესახებ ჯერჯერობით არ მოგვეპოვება.”

საქართველოს რომელ სოფლებში მისდევდნენ მექვევრეობას და როგორია დღევანდელობა?

ქვევრები საქართველოს ბევრ სოფელში მზადდებოდა. აღმოსავლეთ საქართველოში ქვევრების კეთებით ცნობილი იყო შემდეგი მხარეები და სოფლები: სიღნაღის რაიონის სოფლები: ანაგა და ბოდბისხევი; თელავის რაიონში – ვარდისუბანი; საგარეჯოს რაიონში – ანთოკი, ყვარელში – გავაზი და სხვ. ქვევრის კეთებას ქართლ-კახეთის სხვა სოფლებშიც მისდევდნენ სეზონურად მოსული ხელოსნები. ასეთი სოფლებია: სართიჭალა, ხაშმი, საგარეჯო, დიღომი, ახალქალაქი (კასპის რ-ნი), კავთისხევი და სხვ.

XIX საუკუნეში აღმოსავლეთ საქართველოში მექვევრეობით განთქმული ყოფილა სოფელი ანთოკი (კახეთი), რასაც მოწმობს ეთნოგრაფიული მასალა და ლიტერატურული ცნობები. ლევან ჯორჯაძე თავის ნაშრომში წერს: “თუმცა საქართველოში ბევრგან სხვადასხვა ადგილებში აკეთებენ ქვევრებსა, მარამა რაც უნდა რომ კარგად გაკეთებული და გამომწვარი იყოს, მაინც მათგანი ზოგი კარგათ ინახამს ღვინოსა, ზოგი კი – არა. მოყვანილი არის ცნობაში, რომ, როგორათაც უწინდელს, ეგრეთვე ახლანდელს დროებში, თფილისის უეზდში სართიჭალის უჩასტკაში სოფელ ანთოკში გაკეთებული ქვევრი ყველა სხვა ადგილების ქვევრზე კარგი გამოდის და ვისაც ამ ადგილიდან აქვს წაღებული ქვევრი ანუ უწინდელი და ანუ ახლანდელი, იგინი ყველანი კმაყოფილნი არიან და ამბობენ, რომ ღვინოს კარგად და დიდხანს ინახამსო და ამ სოფლის ქვევრებზე ყველგან ქების ხმა არის გავრცელებული.”

ვახუშტი ბატონიშვილი ალისწყლის ხეობის აღწერისას აღნიშნავს: “ალს ზეით არს, ლიხის მთის კალთას, ციხე ალისა. ციხეს უკან არს სოფელი უწლევი, მთაში. აქ აკეთებენ ჭურსა ღვინისასა კეთილსა, ყოველთა უმჯობესსა”…

დასანანია, რომ როგორც სოფელ უწლევში, ისე მის სიახლოვეს ამჟამად უკვე დიდი ხანია მეთუნეობას აღარავინ მისდევს, თუმცა ადგილობრივ მოსახლეობას და განსაკუთრებით ხანდაზმულ ხალხს ჯერ კიდევ ახსოვს, რომ ძველ დროში სოფელ უწლევში უმზადებიათ კრამიტი, სხვადასხვა ჭურჭელი და ქვევრები.

მეთუნეობა და კონკრეტულად, მექვევრეობა ქსნის ხეობაში და, კერძოდ, სოფელ ცხავათშიც ყოფილა კარგად განვითარებული. ცხავათური ჭურჭელი განთქმული იყო და იყიდებოდა აღმოსავლეთ საქართველოს ბევრ სოფელსა თუ ქალაქში, მთასა თუ ბარში. ცხავათელი მექვევრეები დიდი ზომის ქვევრებს არ ამზადებდნენ, აქ ძირითადად ქოცოები და მათზე ცოტა მოზრდილი ქვევრები კეთდებოდა, ხოლო დიდი ზომის ქვევრები ქსნის ხეობაში იმერეთიდან შემოჰქონდათ. თავად იმერეთში კი მექვევრეობით განთქმული ყოფილა სოფლები: ბოსლევი, ჩხიროულა, მაქათუბანი, შროშა, წირქვალი და სხვ.

საკმაოდ ხარისხიანი ქვევრები მზადდებოდა და მზადდება ამჟამადაც გურიის სოფლებში – აკეთსა და აცანაში. თუმცა ამ დარგს გურიაში მიმდევრები, სამწუხაროდ, თითქმის აღარ დარჩნენ და თუ წარსულში მექვევრეობას ათეულობით ოსტატი მისდევდა, დღესდღეობით სოფელ აცანაში ქვევრებს ორი ოსტატიღა ამზადებს. სოფელ აკეთში, განსაკუთრებულად მაღალი ხარისხის საქვევრე თიხის არსებობის გამო, ქვევრები და, ზოგადად, ჭურჭელი და სხვა ნაკეთობაც (კრამიტი, თონე, აგური, ჭის გვიმი) ამავე სოფელში მოპოვებული თიხისაგან მზადდებოდა როგორც თავად აკეთში, ისე აცანაშიც; სამეგრელოში ქვევრები კეთდებოდა სოფლებში: ნამკოლაო, მუხური, ჯვარი, ჭალე, ნამყოლი, ჭკადუაში, პახულანი, კორცხელი და სხვ. ლეჩხუმში ხალხური რეწვის ამ დარგით ცნობილი იყო სოფელი საირმე.

სამწუხაროდ, გარდა კახეთისა, იმერეთისა და გურიისა, დღესდღეობით ქვევრები აღარსადმზადდება. მექვევრეობის ცნობილი კერა იყო თელავის რაიონის სოფელი ვარდისუბანი, სადაც ამ დარგს ოდითგანვე მისდევდნენ. აღმოსავლეთ საქართველოში ვარდისუბანი ერთადერთი სოფელია, სადაც, ძველი დროიდან მოყოლებული, მექვევრეობას ამჟამადაც მისდევენ (ამ სოფელში ძველად ამზადებდნენ ასევე თონეებს, აგურს, კრამიტსა და სხვადასხვა ჭურჭელს). ეს სოფელი განთქმული იყო მასიური და ამავდროულად, დიდი მოცულობის ქვევრების დამზადებით. ამჟამად ვარდისუბანში მზადდება მაქსიმუმ 2_2,5 ტონის ტევადობის ქვევრები. ადგილობრივი მოსახლეობისა და მექვევრეთა გადმოცემით, ადრე აქ უფრო დიდი ზომის ქვევრებიც უკეთებიათ. საერთოდ, კახეთი გამოირჩეოდა განსაკუთრებით დიდი ზომის ქვევრების დამზადებით. მაგალითად, სოფელ შილდასა და საბუეში დღესაც ვხვდებით 6_8 ათასი ლიტრის ტევადობის ქვევრებს.

მექვევრეობას ზემო იმერეთის რამდენიმე სოფელშიც მისდევდნენ და მისდევენ დღესაც. იმერეთში, კახეთისგან განსხვავებით, შედარებით მცირე ზომის ქვევრები მზადდება, თუმცა კი აქაცაა შესაძლებელი 2-2,5 ათას ლიტრამდე ტევადობის ქვევრების გაკეთებ. ეს, პირველ რიგში, ალბათ, იმითაა გამოწვეული, რომ იმერეთი, კახეთზე მცირემიწიანი მხარეა და აქ ვენახების შედარებით მცირე ფართობებზეა გაშენებული, ამიტომ ყურძნის მოსავალიც ნაკლებია.

მექვევრეობა, გარკვეულწილად, საინგილოშიც ყოფილა განვითარებული (იგულისხმება ამ ტერიტორიის დაკარგვის შემდგომი პერიოდი), თუმცაღა რისკის ფასად, რადგან საინგილოში, როგორც მექვევრეობა, ისე მეღვინეობა სულთანისაგან იკრძალებოდა და ისჯებოდა კიდეც… საინგილოში ასევე ამზადებდნენ: კოჭობს, ქოთანს, ორყურას, დოფას, დოქს, ჰარაწის (ძველებურად ხელადა), დოლიჩას, კიწიპას, კუჭულას, ჩაფს, გოზაურს, ზარფუშს და სხვ. ამ ადგილას ქვევრების დასამზადებლად იმერელი ოსტატები ჩაჰყავდა ადგილობრივ მოსახლეობას.

ზოგადად საქართველოში ქვევრების ტევადობა მერყეობდა 2-3 ლიტრიდან 6-8 ათას ლიტრამდე. თუმცა არსებობს ვარაუდი, რომ საქართველოში ძველად უკეთებიათ გიგანტი ქვევრებიც, რომელთა მოცულობა 15 000 ლიტრზე მეტსაც კი აღწევდა.

ეს გახლავთ საქართველოს ცნობილი თუ უცნობი სოფლების ჩამონათვალი, სადაც კი წარსულ დროში ქვევრები უმზადებიათ ჩვენს წინაპრებს. ქართული ტრადიციული საღვინე ჭურჭელი – ქვევრი უნიკალურია, რაც მდგომარეობს მის დახვეწილ ფორმაში, სიმარტივეში, არქაულობაში და, რაც მთავარია, შეუცვლელ როლში ღვინის ქართულად დაყენების საქმეში.